آیه

آیه در واژه به معنی نشانه‌است و در اصطلاح کوچک‌ترین واحد تقسیم قرآن است. این کلمه در قرآن به همین معنای خاص نیز به کار رفته‌است. یک آیه می‌تواند چند حرف، چند کلمه، یک یا چند جمله و یا یک یا چند بند (پاراگراف) باشد. طبق محاسبه? کامپیوتری تعداد کل آیات قرآن ????عدد است. (رامیار، تاریخ قرآن:???) برخی آیات نظیر آیه? نور (نور، ??)، آیه الکرسی (بقره، ???)، آیه? تطهیر (احزاب، ??) و آیه? حجاب (نور، ?? و ??) با نامهای خاصی مشهورند.

مسلمانان باور دارند ترتیب آیات قرآن توسط محمد طبق وحی تنظیم شده‌است.^{[نیازمند منبع]} عده‌ای از دانشمندان مسلمان معتقدند که برخی آیات نظیر آیه? «اکمال دین» (مائده، ?) به هنگام گردآوری و تدوین از جای اصلی خود خارج شده‌اند.^??? متن قرآن به ظاهر فاقد آغاز، میانه و پایان است. ساختار آن غیرخطی و مانند یک تار عنکبوت است.^? شماری از منتقدین همچنین به موارد حشو، فقدان پیش‌زمینه و استمرار در آیه‌های قرآن اشاره کرده‌اند.^??

سوره

سوره در لغت به معنای «بُریده شده» است و در اصطلاح واحدی است دربرگیرنده? گروهی مستقل از آیات قرآن که مَطلَع «بسم الله الرحمن الرحیم» و مقطعی دارد. به اعتقاد شیعیان هر سوره? قرآن - جز سوره? توبه - با آیه «به نام خداوند بخشنده? مهربان» آغاز می‌شود. و اهل سنت «بسم الله» را جزء سوره نمی‌دانند. در قرآن کلمه? «سوره» به همین معنا به کار رفته‌است؛ مثلاً در آیه? تحدی (مبازره طلبی) (بقره، ??).

قرآن ??? سوره دارد. هر سوره یک یا دو نام دارد، که معمولاً از کلمه‌ای از آن سوره گرفته شده‌است. برخی معتقدند ترتیب سوره‌ها توسط پیامبر تعیین شده و برخی بر این باورند که آنها به هنگام گردآوری در زمان عثمان کما بیش به ترتیب طول مرتب شده‌اند. سوره‌های قرآن به دو دسته? مکی (فروفرستاده شده در مکه) و مدنی (فروفرستاده شده در مدینه) تقسیم می‌شوند. سوره‌ها لزوماً وحدت موضوعی ندارند. نام رایج و تعداد آیات هر یک در انتهای این مقاله آمده‌است. برای مشاهده فهرست نام سوره‌ها و تعداد آیات آنها به مقاله سوره رجوع کنید.

دیگر تقسیم‌بندی‌ها

قرآن به ?? بخش تقریباً مساوی به نام جزء تقسیم شده‌است. هر جزء از دو قسمت مساوی به نام حزب تشکیل شده‌است و احزاب به نصف و ربع حزب تقسیم می‌شوند (برخی نیز هر جزء را به چهار حزب تقسیم می‌کنند و در این صورت ??? حزب داریم).

فارسی‌زبانان یک ربع از قرآن را هفتک و یک‌هفتم آن را هفت‌یک می‌نامیدند.^? در برخی مکتب‌های قدیم، کودکان نخست هفتک (از ? تا ?) قرآن را بدون دانستن معنی حفظ می‌کردند و بعد به بقیه امور حفظی و معانی می‌رسیدند.^?

 سبک

سبک آیات قرآن با زمان پیدایش و نیز محتوای آنها متناسب است. سوره‌های مکی از سوره‌های مدنی مسجع‌ترند. همچنین آیاتی که به حوادث قیامت و بیم و امیدِ آن می‌پردازند، بیشتر احساسات خوانده را منقلب می‌سازند و آیاتی نظیر آیات احکام به گونه‌ای است که خرد خواننده را مخاطب قرار می‌دهد.

مساله? دیگر تفاوت آشکار سبک قرآن با سایر سخنان روایت شده از پیامبر اسلام و نیز سخنان چون علی بن ابیطالب است.

 متن

اسلوب متعارف نگارش اغلب کتابها، روایت خطی است؛ یعنی از یک نقطه به عنوان مقدمه آغاز و پس از بیان مستندات و استدلالات به نتایجی می‌رسد. اما قرآن بدین معنا آغاز و پایانی ندارد و می‌توان آن را از هر قسمتی آغاز نمود، بی آنکه نیاز باشد بیش از چند آیه به عقب بازگشت. به بیان دیگر هر رکوع مستقل از باقی متن گویاست، جز در مواردی معدود نظیر سوره یوسف که تمام آن وحدت موضوع و مضمون دارد.

پیدایش

مسلمانان همگی قرآن را وحی و الفاظ آن را عیناً و دقیقاً از جانب خدا می‌دانند، که توسط روح الامین (جبرئیل) بر محمد نازل شده‌است.

برخی غیر مسلمانان قرآن را متنی می‌دانند، که محمد خود آن را بیان کرده‌است. برخی از ایشان نیز معتقدند قرآن یک کار گروهی و نوشته شده توسط اشخاص مشخصی است که محمد تنها یکی از آنها بوده‌است.

  گردآوری

متن قرآن در سه مرحله گردآوری شد، تا نهایتاً به صورت امروزین یا اصطلاحاً «مصحف» درآمد. نخست زمان محمد. سپس زمان ابوبکر و در آخر زمان عثمان. در دوره‌های بعدی رسم الخط آن اصلاح شد.

 زمان محمد

در زمان حیات پیامبر، وی قرآن را بر مسلمانان می‌خواند. برخی آن را حفظ می‌کردند و برخی بر تکه‌های چرم، استخوانهای شانه و دنده گوسفند و شتر، چوب درخت خرما، سنگهای صاف و صیقلی و گاه کاغذ می‌نوشتند. از آنجا که هنوز قرآن بر پیامبر وحی می‌شد و متن آن ناقص بود، امکان «کتاب ساختن» آن وجود نداشت. «جمع قرآن در زمان رسول خدا را اصطلاحاً تألیف گویند.» ^?در زمان حیات پیامبر ?? نفر حافظ کل قرآن بودند. (رامیار، تاریخ قرآن:???) و تعداد کاتبان وحی که برای خود نسخه‌ای برمی‌گرفتند به بیش از پنجاه نفر می‌رسیده‌است.^??

 زمان ابوبکر

در این زمان جنگهای ردّه بین مسلمانان و از دین برگشتگان و متنبّیان رخ داد، که در آن تعدادی از حافظان قرآن کشته شدند. به پیشنهاد عمر و به دستور ابوبکر «زید بن ثابت» که از کاتبان وحی و حافظ قرآن بود، مأمور جمع آوری قرآن شد. «زید همه نوشته‌های قرآنی را ولو آنکه ده‌ها حافظ و ده‌ها نوشته مطابق آن بود، با اخذ حداقل دو شاهد یکی از کتابت و یکی از حفظ می‌پذیرفت.»^[?] قرآن توسط زید طی ?? ماه و تا زمان فوت ابوبکر در سال ?? هجری به صورت مجموعه‌ای از صحیفه‌ها جمع آوری شد و طبق وصیت ابوبکر در اختیار عمر و سپس دخترش «حَفصه» قرار گرفت.

 زمان عثمان

در زمان عثمان با توجه به گسترش سرزمین مسلمانان تا ایران، شام و مصر نیاز بود به سرعت متن واحدی از قرآن در تمام سرزمینهای مسلمان منتشر شود. همچنین به علت فوت یا کشته شدن تعدادی از حافظان و نویسندگان وحی بیم تفرقه در متن قرآن وجود داشت. از این رو، خلیفه عثمان با جمع‌آوری نسخه‌های مختلف دست به یکسان‌سازی قرآن زد. وی انجمنی متشکل از «زید بن ثابت»، «سعید بن عاص»، «عبدالله بن زبیر» و «عبدالرحمن بن حارث» تشکیل داد. این گروه با همکاری دوازده نفر از قریش و انصار کار تهیه نسخه نهایی را انجام دادند. آنها تمام نوشته‌های قرآن موجود را گرد آوردند و با تکیه بر شهادت شاهدان و حافظان نسخه نهایی یا «مصحف امام» را تهیه کردند، که معروف به مصحف عثمانی است و به خط کوفی ابتدایی بود. این کار در فاصله سالهای ?? تا ?? هجری قمری انجام شد و از روی آن ? یا شش نسخه تهیه شد. دو نسخه در مکه و مدینه نگهداری شد و باقی نسخه‌ها به همراه یک حافظ قرآن که نقش راهنمای درست خوانی را داشت، به بصره، کوفه، شام و بحرین ارسال شد.(ر.ک. کتاب قرآن شناخت، بهاءالدین خرمشاهی)

عثمان برای دستیابی به «توحید نص» یا یگانگی متن قرآن دستور داد، تمام نوشته‌های موجود قرآن را با آب و سرکه جوشانده و محو کنند، تا ریشه نزاع و اختلاف از بین برود. نسخه‌هایی که نابود شدند شامل قرآن عبدالله پسر مسعود -که گویا فاقد دو سوره فلق و ناس بوده‌است.- ابی پسر کعب بودند و قرآن امام علی نزد وی و فرزندانش باقی ماند و گرچه وی در گردآوری قرآن مستقیما حضور نداشت، در هیچ جا و در زمان خلافت صحت متن گردآوری شده را رد نکرده‌است.^{[نیازمند منبع]} صاحب‌ نظران مسلمان معتقدند این نسخه‌ها عموماً از نظر لغوی، املایی و تعداد سوره‌ها تفاوت جزئی داشته‌اند. اما به هر حال عموم مسلمانان حتی خاندان علی و سایر مخالفان خلافت بر صحت نسخه عثمان در طول تاریخ تاکید کرده‌اند. (ر.ک.کتاب قرآن شناخت، بهاءالدین خرمشاهی)

نظر مشهور جمع آوری در مورد جمع آوری قرآن همین است که ذکر شده اما محققین متاخر نظر بر جمع آوری قرآن در همان زمان محمد (پیامبر) دارند و روایات ونقلهای مربوط به جمع آوری قرآن بعد از محمد را متناقض یا ناظر به اموری دیگر (نظیر تکثیر مصحف یا توحید مصاحف می‌دانند. ر.ک. تاریخ قرآن، عزت دروزه /البیان، خویی /کاوشی در جمع آوری قرآن، ایازی /مباحثی در علوم قرآن، صبحی صالح

اصلاحات بعدی

نسخه عثمان به خط عربی اولیه نوشته شده بود، که بدون علامت‌گذاری، اعراب و حروف «والی»(حروفی که نوشته می‌شود و خوانده نمی‌شود) است. تا زمانی که اسلام محدود به سرزمینهای عرب زبان بود، اعراب مشکلی در قرائت قرآن نداشتند. اما با گسترش سرزمینهای اسلامی مردمان غیر عرب زبان نمی‌توانستند قرآن را درست بخوانند. برای حل مشکلات ناشی از آن و مقابله با اشتباه خواندن قرآن به دستور علی «ابوالاسود دوئلی» اقدام به اعراب گذاری قرآن نمود. روش او برای این کار بر اساس شیوه رسم الخط سریانی بود. سپس در طی قرن اول به دستور خلفا و امرای اموی «یحیی بن عامر» و «نصر بن عاصم» حروف مشابه نظیر ب، ت و ث را نقطه گذاری کردند. یزید فارسی حرف «الف» را به قرآن افزود(در عربی الف و همزه دو حرف متفاوت محسوب می‌شود.) در قرن دوم هجری «ابوعبدالرحمن خلیل بن احمد بصری» که اصلیتش ایرانی است، علم نحو و عروض را ابداع کرد و علائم همزه، تشدید و ساکن را وضع کرد و روش امروزی ثبت حرکات را ایجاد کرد. در طی قرن سوم هجری رسم الخط قرآنی معیار(استاندارد) موجو بوده‌است و ابوحاتم سجستانی(سیستانی) رساله‌ای در رسم الخط قرآن نگاشته، که بخش‌هایی از آن امروزه موجود است. همچنین خط عربی بتدریج طی چند قرن از «کوفی اولیه» به «نسخ» که امروزه قرآن را بدان می‌نویسند، تحول یافت.^??

نسخه‌ای که امروزه بیشترین استفاده را داردتوسط حضرت علی (ع)جمع آوری شده ودر سال ???? (میلادی) توسط دانشگاه الازهر مصر تایید شده‌است و اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان شیعه نیز معتقدند چیزی از آن کاسته یا به آن افزوده نشده‌است. قرآن در سه مرحله گردآوری شد، تا نهایتاً به صورت امروزین یا اصطلاحاً «مصحف» درآمد. نخست زمان محمد. سپس زمان ابوبکر و در آخر زمان عثمان. در دوره‌های بعدی رسم الخط آن اصلاح شد.

تبیان ( 1 )
این برنامه در سال 1369 در اصفهان تولید و توزیع گردید. صاحب امتیاز تولید و سفارش دهنده برنامه ، مرکز فرهنگ و معارف قرآن و محل آن در قم است .
قابلیتهاى اصلى نرم افزار تبیان عبارتند از:
1 ـ دسترسى سریع و ساده به آیات قرآن و ترجمه فارسى آنها .
2 ـ امکان بررسى متن آیات ، در قرآن کریم و گروه بندى آیاتى که شامل حرف ، کلمه یا عبارت خاصى باشند . تواناییهاى جانبى آن نیز عبارتند از:
الف ـ امکان نمایش آیات با خط درشت براى آموزش.
ب ـ امکان یا فتن چند قطعه از متن به طور همزمان (حد اکثر تا 9 قطعه) مثلا مى توان آیاتى که داراى دو کلمه «کتاب» و «حکمت» هستند ، را یافته و آنها را ذخیره نمود .
3 ـ براى یافتن کلمات یا عبارات مى توان آنها را تایپ کرده و یا از متن آیات آنها را انتخاب نمود .
برنامه تبیان (1) بر روى دو عدد دیسکت و بدون هیچگونه قفل حفاظتى توزیع شده است . فایلهاى اطلاعاتى این برنامه از نوع متنى بوده و برنامه نویسان علاقه مند مى توانند از این فایلها براى برنامه هاى بعدى کمک بگیرند.
این نرم افزار فاقد اعراب در متن قرآنى مى باشد .

تبیان ( 2 )
این برنامه نسخه دوم تبیان (1) ، به صاحب امتیازى و سفارش مرکز فرهنگ و معارف قرآن در قم مى باشد. محل تولید آن اصفهان است و اولین برنامه رایانه اى است که به رغم ضعفهاى موجود به طور وسیع توزیع گردید و مورد استقبال قرار گرفت. تولید این برنامه در تابستان 1370 آغاز شد .
اهداف این برنامه همان اهداف برنامه تبیان (1) مى باشد و آموزش آن براى کسانى که با رایانه آشنایى ندارند ، حد اکثر 5 ساعت زمان نیاز دارد .
از نقاط قوت این برنامه و مقایسه آن با برنامه هاى قبلى مى توان به بررسى همزمان قطعات متعدد متن و آیات شامل آنها اشاره کرد ، ضمن اینکه امکان تعیین قطعات مورد نظر از طریق تایپ و یا انتخاب از متن آیات وجود دارد. نحوه عمل یافتن چند قطعه ، در دو حالت «جمع قطعات» و یا «حد اقل یکى از قطعات» امکان پذیر مى باشد. براى کسانى که به زبان عربى آشنایى ندارند ، بررسى متن ترجمه فارسى قرآن ، با تمام امکانات موجود در متن عربى امکانپذیر است . امکان جست و جو در آیات ، هم از طریق ظاهر الفاظ و هم از طریق انتخاب مستقیم از متن آیات وجود دارد . تبیان (2) ، براى پردازش متن قرآن ، با انتقال تمام آن به حافظه رایانه ، عملیات را یک برابر و نیم کاهش و سرعت را افزایش مى دهد. در این برنامه به عبارات مشترک بین آیات قرآن توجه زیادى شده و امکان بررسى اینگونه عبارات با سهولت فراهم گردیده است ، نحوه ذخیره سازى آیات به گونه اى است که براى ذخیره هر آیه از قرآن فقط 2 بایت لازم است. امکانات پیش بینى شده در قسمت «یافتن» علاقه مندان را در انجام تحقیقات مختلف بر متن یارى مى نماید .

سلسبیل
سلسبیل اولین برنامه نرم افزارى مربوط به قرآن کریم مى باشد که در خارج از کشور تولید شده است.
زبان محاوره برنامه ، انگلیسى است و در کشور ما توسط چند مرکز مختلف ، از جمله جهاد دانشگاهى و دانشگاه صنعتى اصفهان ، نسخه هاى فارسى آن ، آماده و ارایه گردید .
قابلیتهاى اصلى این برنامه شامل : دسترسى سریع به آیات قرآن و امکان بررسى متن آیات و یافتن حرف ، کلمه و یا عبارات در آنهاست .
متن قرآن استفاده شده در این برنامه ، بدون اعراب است و هیچ ترجمه اى نیز در آن پیش بینى نشده است .
برنامه سلسبیل است داراى ویژگیهاى زیر است:
1 ـ برنامه اى بسیار کم حجم و دلیل این فشردگى آن است که متن قرآن در این برنامه به صورت کد ارایه شده است و به جاى هر کلمه از متن ، یک کد عددى (integer) قرار گرفته است ، برنامه به راحتى بر روى یک عدد دیسکت 360 کیلو بایتى جا مى گیرد .
2 ـ بر روى کلیه رایانه هاى منطبق با I قابل اجراست و نوع ما نیتور و میزان حافظه اصلى هیچ قیدى نداشته و وجود هارد دیسک نیز ، براى اجراى آن ضرورى نیست .
3 ـ برنامه در مد «گرافیک» کار مى کند و حروف زبان عربى در آن تعریف مى شود .
4 ـ سرعت یافتن یک کلمه از متن به دلیل استفاده از کد ، بسیار بالاست ولى به همین دلیل سرعت یافتن حرف یا حروف ، بسیار پایین و تقریبا غیر ممکن است.
5 ـ امکان ذخیره سازى یک گروه آیات در آن پیش بینى شده است.
6 ـ انجام عملیات منطقى اعم از اشتراک ، اجتماع و تفاضل دو مجموعه آیه ، بر گروههاى آیات امکانپذیر مى باشد و این نشانه فعالیتهاى تحقیقى طراحان نرم افزارها بر آیات قرآن است.
7 ـ یافتن حروف یا کلامات ، فقط از طریق تایپ کردن امکانپذیر است و هر بار فقط یک قطعه (حرف ، کلمه ، عبارت) مى تواند تایپ گردد .

تنزیل
تهیه کننده و تولید کننده این نرم افزار ، بخش فرهنگى جهاد دانشگاه صنعتى اصفهان است و تولید آن طى دو مرحله ، و هر مرحله به مدت دو سال طول کشیده است.
در مرحله اول فایل اطلاعاتى آن شامل متن قرآن (با اعراب) آماده شد و مرحله دوم مربوط به تولید برنامه بود .
توزیع رسمى آن از اواخر سال 71 آغاز شد .
نرم افزار تنزیل روى یک عدد دیسکت عرضه شده است . هدف از تولید این نرم افزار امور آموزشى مربوط به قرآن کریم است .
از ویژگیهاى این نرم افزار علاوه بر ارایه متن قرآن با اعراب ، مى توان به در نظر گرفتن کدهاى خاص براى کلمات صرفى به نحوى که اسمها ، فعلها و حروف از یکدیگر تمیز داده شوند ، اشاره کرد.
همچنین یافتن یک کلمه صرفى در متن ، با توجه به اعراب کلمه ، استفاده از خطوط زیبا براى نمایش آیات و بهره مندى کلیه صفحات نمایش و منوها از ظرافت و زیبایى از دیگر و یژگیهاى این نرم افزار مى باشد.

تبیان 3
تبیان 3 ، سومین نرم افزار مرکز فرهنگ و معارف قرآن است که تولید و توزیع آن در تابستان 72 آغاز شد.
هدف از تولید این برنامه ، ایجاد امکان کاربرد موضوعات قرآنى است و با عنوان «فرهنگ موضوعى قرآن» نا مگذارى شده است.
تبیان 3 داراى چند رکن مهم براى استفاده کنندگان که عبارتند از : عناوین اصلى (مفرد) ، عناوین فرعى (مرکب) موضوعات و آیات کار اساسى این نرم افزار برقرارى ارتباط میان این ارکان است.
هر یک از دویست عنوان اصلى و فرعى طبق حروف الفبا مرتب شده است.
این نرم افزار ، علاوه بر آیات ، ترجمه آنها را نیز ارایه مى کند. تبیان 3 ، اولین نرم افزار تولید داخل کشور است که در زمینه موضوعات قرآن امکان تحقیق مى دهد.
عدم سهولت در برقرارى ارتباط برنامه با استفاده کننده وبالا بودن هزینه تأمین براى افراد عادى از مشکلات استفاده از این نرم افزار است .

قدر
تولید این نرم افزار حدود یک سال به طول انجامید و امور اجرایى آن توسط مرکز کامپیوتر نیروى انتظامى جمهورى اسلامى ایران صورت گرفته است .
ارکان اصلى این نرم افزار عبارتند از:
1 ـ ارتباط حروف الفبایى و آیات .
2 ـ ارتباط ریشه هاى کلمات با آیات .
3 ـ ارتباط کلمات با آیات . توسط این نرم افزار مى توان آیات شامل یک یا چند حرف را بیاییم . با ترتیب یا بدون ترتیب بودن حالت حرفها و حروف مورد نظر نیز قابل تنظیم است از همین طریق مى توان ریشه و ماده کلمات را یافت . از نقاط قوّت این نرم افزارى مى توان به : سرعت قابل قبول آن در ارایه خدمات و نوشتن توضیحات در ذیل هر آیه اشاره کرد و نقاط ضعفى چون : بى توجهى به کاربردهاى آموزشى مثل عدم ارایه ترجمه آیات ، وجود اغلاط ادبى و عدم بر قرارى ارتباط آسان با استفاده کنندگان از نرم افزار قابل مشاهده است .

ندا
این برنامه شامل 14 ساعت قرائت قرآن و تواشیح قاریان مشهور جهان ، همراه با تصاویر ثابت و متحرک و ترجمه فارسى آیات است ، در ادامه برنامه مباحثى پیرامون نامهاى قرآن ، صفات و نزول آن و ... عرضه شده است. این برنامه مخصوص سیستم عامل windows بود . و روى یک دیسک نورى که مؤسسه تحقیقاتى یاسین آن را تولید کرده به تمامى دوستداران قرآن کریم تقدیم شده است . این برنامه به زبان عربى و ترجمه آیات به زبان انگلیسى نیز تولید شده است .

مبین 75
این نرم افزار توسط مؤسسه تحقیقاتى مرسلین تهیه شده است و روى یک دیسک نورى عرضه مى شود . این برنامه شامل : زندگینامه هر یک از قاریان همراه با تصویر وى و نمونه هایى انتخابى از قرائت وى مى باشد. برنامه مذکور نیاز به نصب نداشته و با اجراى mobin.exe تصویر آیات ظاهر مى شود.
از ویژگیهاى نرم افزار مبین 75 مى توان به شبیه سازى یک سیستم صوتى الکترونیکى ، با امکان تغییر ثبوت و تن صدا و ایجاد پژواک ، به صورت نرم افزارى ، همزمانى صدا و متن آیات ، امکان دسترسى سریع به هر یک از قرائت ها ، با موشواره و نمایش متن آیات قرآن همراه با اعراب ، اشاره کرد .

نور
این برنامه تصویرى همراه با عناوین play , control ظاهر مى شود با فهرستى به زبان انگلیسى که داراى عناوین قرآن ، تواشیح ، نوحه و نور است.
در قسمت قرآن اسامى ده تن از قاریان مشهور جهان همراه با سوره هایى که قرائت کرده اند به زبان انگلیسى ظاهر مى شود. با انتخاب هر کدام از آنها تصویر آیات ظاهر شده و صداى قارى به گوش مى رسد.
در بخش تواشیح به دو نوع تواشیح «الأسماء الحسنى» و «النبى» بر مى خوریم . این قسمت نیز مانند بخش قبلى عمل مى کند . بخش نوحه نیز شامل نوحه هایى به زبانهاى فارسى ، ترکى و عربى است .
این برنامه علاوه بر موارد فوق کتب ذیل را نیز در بر دارد:
متن کامل قرآن و ترجمه فارسى و انگلیسى آن ، متن المیزان به زبان عربى ، بحار الانوار ، ارث ، کتب اربعه شامل : تهذیب ، استبصار ، اصول کافى و من لا یحضره الفقیه ، و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید معتزلى .
این برنامه روى دیسک نورى عرضه مى شود و مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى در قم آن را تهیه کرده است.
امکانات دیگر این نرم افراز ، جستجوى مرکب و پیچیده واژه ها و عبارتهاى درون متن و تصاویر متحرک است .

نور الانوار
این نرم افزار را مرکز رایانه اى علوم اسلامى در قم تهیه کرده است و بر روى یک CD عرضه مى شود و شامل سه عنوان الف) عرض ، ب) بحث و ج) انها ، مى باشد.
در بخش عرض ، سه عنوان القراء ، متن القرآن و المیزان دیده مى شود که هر سه تصویرى هستند و با انتخاب مى توان همراه با تصویر آیات صداى قارى را روى آن شنید .
بخش بحث نیز شامل سه عنوان الفاظ قرآن ، جذور القرآن و تفسیر المیران است.
نرم افزار نور الانوار داراى قابلیتهایى به قرار زیر مى باشد:
متن کامل قرآن کریم ، به خط عثمان طه ، با علامات تجوید ، رنگهاى مختلف.
ـ تلاوت کل قرآن به روش ترتیل و با صداى استاد شهریار
ـ تفسیر المیزان ، علّامه محمد حسین طباطبایى
ـ توانایى جستجوى بسیط و مرکب ، در باره لغات قرآن کریم و ریشه هاى آن و همین توانایى در باره لغات تفسیر المیزان .
نمایش آیه انتخاب شده ، با تفسیر و تفاوت آنها .

کوثر
این نرم افزار در مؤسسه مکتب فردا در اصفهان و در مدت دو سال و نیم تولید شده است.
هدف اصلى این نرم افزار ، ارایه امکانات تحقیقاتى براى شناخت قرآن کریم و هدف فرعى آن ، تأمین امکانات آموزشى براى اقشار مختلف جامعه است .
قابلیتهاى این نرم افزار بدین شرح است:
1 ـ تقطیع آیات و ترجمه فارسى آنها صورت خط به خط . 2 ـ ارایه ترجمه فارسى هر یک از واژه ها مستقل از ترجمه آیات ، 3 ـ ارایه اطلاعات صرفى کامل در خصوص هر کلمه . 4 ـ امکان دسترسى به کلمات قرآن از طریق خصوصیات حرفى آنها . 5 ـ امکان ذخیره سازى و بازیابى تمامى خروجیها در قالب گروههایى از کلمات صرفى کلمات کامل ، آیات و حتى سوره هاى قرآن . 6 ـ امکان بررسى مجدد هر خروجى . 7 ـ امکان دخالت محقق در هر یک از گروهها با توجه به معناى آنها . 8 ـ امکان تبدیل گروههاى کلمات آیات و سور به یکدیگر . 9 ـ امکان گرفتن نمودارهاى آمارى از هر گروه .

صخر
زبان محاوره این نرم افزار ، عربى است . تولید این نرم افزار توسط شرکت العالمیه ـ در حوزه کشورهاى عربى : عربستان ، کویت ، امارات ، سوریه و ... صورت گرفته است .
منوهاى و تمام خروجیهاى آن به زبان عربى است . متن قرآن که در این برنامه مورد استفاده قرار گرفته ، از رسم الخط «طه عثمان» است.
قابلیتها برنامه صخر عبارتند از : امکان دسترسى به قرآن از طریق آدرس آیه و یا جزء و حزب ، امکان جستجوى حروف کلمات ، عبارات و ریشه ها ، همچنین جستجوى همزمان چند کلمه ، اهمیت داشتن ترکیب کلمات و یا بى اهمیت بودن آنها نیز مورد نظر قرار گرفته و امکانات و یژه اى براى آن پیش بینى شده است ، امکان تمرین بر حفظ قرآن از طریق یافتن کلمات مجهول در متن آیات و امکان یافتن آیات از طریق موضوعات. این سیستم از نظر موضع بندى نسبتا ساده و ابتدایى است و فقط شامل حدود 25 عنوان اصلى و 120 عنوان فرعى است.

علیم
این نرم افزار بین سالهاى 89 تا 92 میلادى تولید شده و محل تولید آن کشور مصر است. نرم افزار علیم روى 7 عدد دیسک توزیع شده و هدف آن ایجاد تسهیلات در مطالعه قرآن وحدیث است. زبان محاوره نرم افزار عربى و انگلیس است. علیم از حیث اطلاعات غنى و داراى اطلاعات زیر نیز مى باشد:
ترجمه انگلیسى پیکتال ، ترجمه انگلیسى یوسف على ، موضوع بندى آیات قرآن ، تفسیر و کشف الآیات یوسف على ، ارایه مجموعه حدیث صحیح بخارى و موضوع بندى احادیث آن ، مجموعه اطلاعاتى در مورد هر سوره ، اطلاعاتى در مورد تاریخ اسلام ، فرهنگنامه اى از لغات اسلامى متن قرآن کریم با الفباى فونوتیک ، مجموعه اى از احادیث قدسى ، سیستم موضوع بندى آیات قرآن. علاوه بر موارد ذکر شده امکان ساختن گروههاى آیات از متن اصلى یا متون ترجمه در قالب فایلهاى قابل مشاهده (text) و انجام بررسیهایى عمومى مربوط به متون و مقایسه ترجمه ها را دارا مى باشد.

حافظ
تولید این نرم افزار توسط مؤسسه فرهنگى «صبر» در ترکیه صورت گرفته است . زبان اصلى آن ترکى است و راهنما و مستندات آن نیز به زبان ترکى است. دو ترجمه انگلیس و یک ترجمه ترکى علاوه بر متن عربى قرآن ، در این نرم افزار وجود دارد. این نرم افزار به زبان C و در محیط گرافیک نوشته شده است .

نشر
این برنامه با هدف تمرین بر آموخته هاى حفظ و ترجمه قرآن آماده گردید است. صاحب امتیاز و توزیع کننده این نرم افزار مؤسسه مطبوعاتى نشر آوران است و مخاطب اصلى آن دانش آموزان مى باشند.
نرم افزار نشر با طرح سؤالات مختلفى از متن قرآن و ترجمه آن ، به پاسخهاى متناسب با سؤالات که از انسان مى گیرد امتیاز مى دهد.
محیط این نرم افزار گرافیک بوده و با انواع رایانه ها مى توان با آن کار کرد. این نرم افزار براى 5 جزء قرآن ، حتى به روى دیسکت نیز قابل اجراست ، ولى براى کار با تمام متن قرآن حتما باید نسخه دو دیسکى آن تهیه شود .

جامع تفاسیر شیعه
زبان برنامه نویسى C و محیط اجراى آن windows 3.1 انگلیسى است. حجم برنامه معادل حجم در دو لوح فشرده است که داخل یک لوح فشرده گنجانده شده است. نسخه سوم برنامه تفاسیر از قابلیتهاى زیر بر خوردار است:
1 ـ امکان جستجوى لغت و ریشه در قرآن به صورت فصلى و عطفى .
2 ـ تایپ لغت و ریشه مورد جست و جو یا انتخاب آن از سیاهه تمام لغات و ریشه هاى موجود در قرآن .
3 ـ مقایسه 59 تفسیر و 18 ترجمه فارسى .
4 ـ مطالعه همزمان متن قرآن ، ترجمه قرآن و تفسیر آن .
5 ـ استفاده از تلاوت قرآن با ترتیل .
6 ـ امکان تغییر رسم الخط و بزرگ نمایى حروف در سه قسمت نمایش ، ترجمه و تفسیر آیه .
7 ـ امکان تغییر محل قرار گرفتن پنجره هاى نمایش ، ترجمه و تفسیر به صورتهاى زیر هم ، همجوار و متوالى.
8 ـ فیش بردارى و چاپ نتایج جست و جو .
نسخه چهارم این نرم افزار نیز از امتیازاتى چون : 61 دوره فارسى و عربى مجموعا 260000 صفحه و 580 جلد تفسیر ، 20 ترجمه فارسى ، ترجمه انگلیسى قرآن از م. پیکتال ، اجراى برنامه تحت همه ویندوزهاى فارسى عربى و انگلیس ، چند زبانه بودن راهنماها و کلیدهاى برنامه ، امکان مطالعه صفحه ، صفحه تفاسیر به صورت مستقل و با نشانى جلد ، صفحه و سطر ، دستیابى به متن اصلى تفسیر از طریق جست و جوى لغت و ریشه ، مقایسه سطر به سطر چند تفسیر و چند ترجمه در آن واحد و افزوده شدن چند مجلد تازه چاپ شده از مجموعه تفاسیر روض الجنان ، تفسیر راهنما و تفسیر نور ، برخوردار است .

آداب تلاوت قرآن
کاربرى این نرم افزار پژوهشى است و تولید کننده آن شرکت رایانه اى میثاق اندیشه است. این نرم افزار در سال 1376 تولید شده و زبان محاوره اى آن فارسى است.
امکانات این نرم افزار عبارتند از : بررسى نکاتى پیرامون آداب تلاوت قرآن ، بررسى قدم به قدم آداب تلاوت ، سرگرمیهاى ویژه کودکان و نوجوانان وقابلیتهاى چاپ .

توحید
این نرم افزار نیز جنبه پژوهشى دارد و توسط مؤسسه مطالعه و اشاعه فرهنگ قرآنى در سال 1375 تولید شده است. در نرم افزار توحید از سه زبان فارسى ، انگلیس و عربى استفاده شده است. این برنامه با هدف تحقیق و پژوهش در قرآن از طریق جداول مقایسه کلمات مشترک آیات تهیه شده است و امکانات ذیل را جهت دستیابى و کشف مجهولات از قرآن فراهم نموده است. جستجوى آیات بر آساس شماره آیه ، ایجاد جداول موضوعى آیات و امکان تکمیل و گسترده کردن آنها ، دسترسى به ارتباط افقى بین کلمات و ایجاد ساختار درختى موضوعات .

حدس بزن
این برنامه توسط مؤسسه مکتب شبیر در سال 1375 تولید شده است و جنبه کاربرى آن آموزشى است. زبان محاوره این برنامه فارسى است و قابلیتهاى ذیل را دارا مى باشد : آشنایى با مفاهیم قرآنى در قالب مسابقه همراه با تفکر ، دسترسى به اسامى سور قرآن کریم همراه با ترجمه معانى آن ، دسترسى به محتواى سور قرآن به صورت اجمالى و مختصر.

حکایت
این نرم افزار مشتمل بر داستانهاى قرآنى است و بدین جهت کاربرى پژوهشى و آموزشى دارد ، تولید کننده آن مؤسسه امام رضا علیه السّلام است و در سال 1375 تولید شده است. زبان محاوره آن سه زبان فارسى ، انگلیسى و عربى است.
وجود بیش از 60 داستان قرآنى به همراه صدا و تصویر ، درج کلیه داستانها (متن و صدا) به سه زبان فوق الذکر ، امکان داشتن صدا به یک زبان ، کمک درس و جذاب و متنوع براى دانش آموزان مفید براى بزرگسالان ، امکان رنگ آمیزى و تغییر رنگ تصاویر داستانها ، تنظیم تصاویر در هم ریخته ، امکان استفاده از چند موسیقى به هنگام استفاده از برنامه و امکان چاپ همزمان متن داستان به سه زبان ، از امکانات و ویژگیهاى این نرم افزار است.

ضحى
این برنامه شامل پنچ دوره کامل ترتیل قرآن به همراه زندگینامه قاریان و شش نسخه ترجمه قرآن به زبانهاى فارسى و انگلیسى است. نوشتارى پیرامون فن ترجمه قرآن و بررسى ترجمه هاى موجود و نیز قطعات مختلفى از فیلمها در این برنامه گنجانده شده است.
تولید این نرم افزار توسط دفتر تحقیقات یاسین و در سال 1377 صورت گرفت این برنامه جنبه پژوهشى و آموزشى دارد و به سه زبان فارسى ، عربى و انگلیسى تهیه شده است .

علامه نسخه 1
برنامه این نرم افزار در سال 1375 و توسط شرکت بیان نور تهیه و تولید شده است و زبان آن فارسى و داراى ویژگیهایى چون : بررسى مقایسه اى و ارتباط آیات قرآن (تفسیر آیه اى) ، گروههاى آیه اى (تفسیر گروهى) ، سوره هاى قرآن (تفسیر سوره اى) ، جزء هاى قرآن (تفسیر جزیى) ، قرآن مرتبط آیه اى و قرآن مرتبط گروههاى آیه اى ، مى باشد.
در نرم افزار علامه قسمتهاى مختلف قرآن از نظر نوع کلمات به کار رفته در آنها با یکدیگر مقایسه شده اند. دست مایه اصلى این نرم افزار تفسیر المیزان است که در آن تفسیر قرآن ، به قرآن انجام شده است .

ندا
این نرم افزار به سه زبان عربى ، فارسى و انگلیس است و توسط دفتر تحقیقاتى ، یاسین در سال 1375 تولید شده است.
یک نسخه از برنامه به فارسى و نسخه دیگر به عربى و انگلیسى آمده شده است و شامل حدود چهارده ساعت قرائت قرآن و تواشیح و نزدیک به چهل مقاله مى باشد. تعداد تلاوتها 78 مورد و تعداد تواشیح 14 عنوان است. قاریان معرفى شده دراین برنامه 15 نفرند و براى 20 سوره از سوره هاى کوچک قرآن نیز علاوه بر صوت ، تصاویر و انیمیش هایى آماده شده است.
براى سهولت در دستیابى به تلاشهاى مورد نظر مجموعه نکات فوق در دو قالب مجزاى سوره و قارى دسته بندى شده است.

نشر (2 ـ 1)
این برنامه توسط مؤسسه نشر آوران و با هدف آموزش ترجمه و تمرین بر حفظ قرآن تولید گردیده است. نسخه یک آن شامل 5 جزء از قرآن و نسخه 2 شامل تمام قرآن است. این برنامه بر روى یک عدد دیسکت در نمایشگاه قرآن سال 76 توزیع گردید و کارآیى اصلى آن امور آموزشى مخصوص نوجوانان است. زبان محاوره این برنامه نیز فارسى است.

هدى
این نرم افزار یک برنامه تحقیقاتى قرآنى است و داراى امکانات متنوعى است. کاربرى این برنامه پژوهشى است و تولید مؤسسه امام رضا علیه السّلام در سال 1373 مى باشد و به سه زبان فارسى ، عربى و انگلیسى در دسترس استفاده کنندگان قرار مى گیرد.
دسترسى به آیات ، ترجمه ها و صورت ترتیل آن ، دسترسى به بیست عناوین اصلى در 3000 موضوع و موضوعات فرعى در 20000 موضوع به همراه آمار فراوانى هر یک به ترتیب الفبایى و ... ، ارائه لیست کلمات قرآن (14765 کلمه) به صورت مرتب شده بر اساس ترتیب حروف الفبا از ابتدا یا انتهاى کلمه و تعداد تکرار لفظ ، مشاهده فهرست عبارات آیاتى که کلمه مورد نظر در آنها بکار رفته است ، پخش صوت قرآن در پس زمینه حین انجام ، انتخاب داستان همراه با صدا و تصویر و امکان گرفتن چاپ آیات محدوده مورد نظر با انواع خطوط در اندازه هاى گوناگون ، از ویژگیها و قابلیتهاى این نرم افزار است.

نور (معجم الفاظ قرآن)
نرم افزار نور با کاربرى پژوهشى و هنرى ، تولید مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى است ، زبان آن فارسى ، عربى و انگلیسى است و در سال 1372 تولید شده است.
امکانات این نرم افزار عبارت است از : امکانات دسترسى به آیات و ترجمه هاى آن ، امکان یافتن حروف ، کلمات و عبارات ، ارائه لیست کلمات و ریشه هاى کلمات و آمار فراوانى آنها به چند صورت،امکان دسترسى به اسامى خداوند ، پیامبران ، اسامى قرآن ونسخه هاى ترجمه شده قرآن به زبانهاى دیگر ، امکانات مربوط به تنظیم رنگ و انتخاب خطوط متنوع و ... و طراحى زیبا در تنظیم صفحه هاى نمایش دستور العمل ها .

تاریخ قرآن، دو معنى دارد . نخست به عنوان یکى از علوم قرآنى ، یعنى علم و مباحث مربوط به توصیف و تحلیل سرگذشت جمع و تدوین قرآن مجید از آغاز نزول وحى تا سیر هزار و چهارصد ساله کتابت و طبع آن در اعصار جدید ، دوم نفس توصیف و تحلیل این سرگذشت که گفته شود قرآن چگونه قرآن شد . بحث اخیر یعنى سرگذشت نزول و جمع و تدوین قرآن در مقاله «جمع و تدوین قرآن» مطرح شده است ، و در اینجا به بحث اوّل مى پردازیم . اصطلاح «تاریخ قرآن» اصطلاح نسبتاً جدیدى است و شاید وضع آن از سوى اسلامشناسان و قرآن شناسان غربى باشد . زیرا پیش از قرن حاضر ، و در آثارى که قدما در زمینه علوم قرآنى نوشته اند ، فی المثل در دایرة المعارف قرآن جامعى چون اتقان سیوطى به اصطلاح و تعبیر «تاریخ قرآن» برنمى خوریم . باید توجه داشت که نبودن اسم و اصطلاح با نبودن مصداق و مواد و منابع مربوط به این رشته تحقیقى فرق دارد . و در عالم اسلام از همان صدر اوّل هم مواد و هم منابع و هم مباحث تاریخ قرآن وجود داشته است ، چنانکه فی المثل در صحیحین ، احادیثى درباره نحوه جمع و تدوین و کتابت قرآن و کاتبان وحى آمده است . در برهان زرکشى و اتقان سیوطى مباحث بسیارى در زمینه تاریخ قرآن هست از نحوه نزول وحى و تنجیم (پاره پاره و به تدریج نازل شدن وحى) تا کاتبان وحى و ترتیب آیات و سوره ها و نامگذارى سوره ها و اینکه ترتیب و توالى آنها توفیقى ، از سوى رسول اکرم(ص) ، یا اجتهادى به ابتکار و اختیار صحابه بوده است ، و نحوه تدوین مصحف امام یا مصاحف عثمانى و مصاحف مهم دیگر چون مصحف منسوب به حضرت على(ع) ، عبدالله بن مسعود ، و ابى بن کعب و بحث قراآت و لهجات و اختلاف قراآت و رسم یعنى رسم الخط عثمانى آمده است . در دوران جدید ، تحقیقات تئودور نولدکه (1863ـ1930م) خاورشناس و اسلامشناس مشهور آلمانى ، نقطه عطفى در شناخت و نگارش تاریخ قرآن است . او اثر معروفش تاریخ قرآن را در سال 1860م انتشار داد . طبع بعدى و گسترش یافته این اثر به کمک و همکارى شوالى ، برگشتراسر و پرتسل ، در فاصله سالهاى 1909 تا 1938 در لایپزیک انتشار یافت . شاید بتوان گفت این اثر اساس نولدکه و اثر گلدزیهر درباره تاریخ تفسیر قرآن ، و نیز آثار محققان دیگر چون آرتور جفرى ، ریچارد بل ، رژى بلاشر در زمینه قرآن ، همت پژوهندگان مسلمان اعم از شیعه یا سنى را به حرکت درآورد . تاریخ القرآن اثر محقق نامدار شیعه ، ابو عبدالله زنجانى (1309 ـ 1360 ق) جزو نخستین تواریخ قرآن است که مسلمانان در عصر جدید نوشته اند . «کتاب القرآن» بحار الأنوار مجلسى مفصلترین مباحث مربوط به علوم قرآنى از جمله شامل مباحثى مربوط به تاریخ قرآن ، در عالم تشیع است ، که در بخشى از مجلد نوزدهم طبع قدیمى بحار الأنوار برابر با مجلدات 92 و 93 طبع جدید درج گردیده است . در عصر جدید مناهل العرفان ، اثر محمّد عبدالعظیم زرقانى ، و مباحث فی علوم القرآن اثر صبحى صالح مباحث عمده اى در زمینه تاریخ قرآن در بر دارد . در همین زمینه تاریخ قرآن تألیف عبدالصبور شاهین (قاهره ، 1966م) قابل توجه است . همچنین دو اثر محققانه و پر حجم از سه تن از قرآن پژوهان شیعه در عصر جدید ، شایان ذکر است . نخست -> تاریخ قرآن نوشته مرحوم -> دکتر محمود رامیار (م 1363ش) طبع اوّل تهران ، 1346ش ؛ طبع دوم با افزایش و تجدید نظر 1362ش ، دوم -> پژوهشى در تاریخ قرآن کریم نوشته دکتر سید محمدباقر حجتى ، استاد و مدیر گروه علوم قرآنى در دانشکده الهیات دانشگاه تهران . سوم ر تاریخ جمع قرآن کریم ، اثر -> دکتر محمدرضا جلالى نائینى .
تاریخ قرآن ، (2) ، این عنوان نام یکى از علوم قرآنى و نیز نام چندین کتاب در قرآن پژوهى است که در دورانِ جدید نگاش یافته اند . از آنجا که اروپاییان این کلمه را وضع کرده اند و بدون شک چنین وضعى حتّى اگر داراى اغراض خاصى نباشد ، حاکى از نقطه نظر و دیدگاه خاصى نسبت به قرآن است ، حساسیتهاى موافقانه و مخالفانه اى نسبت به آن پدید آمده است . حساسیتهاى موافقانه و مخالفانه اى نسبت به آن پدید آمده است . مستشرقان غالباً این نام را پذیرفته اند و نزد خود آن را به عنوان یک امرِ اجماعى درآورده اند. پژوهشگرانِ مسلمان نیز با اینکه هر کدام در مقدمه ها و لابلاى کتابهایشان نسبت به این عنوانِ دخیل از فرهنگ و زبانِ بیگانه اعتراض کرده اند ، امّا با توجیهاتى نه چندان صائب آن را پذیرفته و بعضاً به تقلید از اروپاییان و در واقع به این امید که جاىِ خالى چنین آثارى را در فرهنگ اسلامى پر کنند ، کتابهایى در این زمینه تألیف کرده اند. اگر چه به راحتى مى توان در بند عنوان و نام نبود و به محتواىِ کتبِ اروپاییان پرداخخت نه خرده گیرى از عنوان «تاریخ قرآن» . قرآن که در لوح محفوظ بوده (بروج ، 32) به صورت یکباره در شب قدر و به صورت آیه آیه و تنجیمى در مواقع لزوم بر رسول اکرم(ص) نازل شده است . اینکه نخستین آیاتى که بر پیامبر(ص) نازل شدند ، کدام آیات بودند مورد اختلاف است ؛ امّا نظر غالب و اکثرى این است که آیاتِ نخستین سوره قلم ، اوّلین حلقه اتصالِ میان دنیاى غیب و انسان [= جبرئیل و پیامبر(ص)] بوده است . پس از آن گویا فترت و وقفه اى در نزول وحى صورت گرفته که پیامبر(ص) را سخت اندوهگین ساخته است . مدت این دوره را پانزده روز تا سه سال گفته اند. پس از این دوره نخستین آیاتى که بر پیامبر(ص) نازل شد ، آیات نخستین سوره مدثّر بود (بخارى ، تفسیر سوره 96) . از این به بعد نزول قرآن تا آخرین روزهاىِ حیات پیامبر(ص) ادامه داشته و هر کجا لازم به دخالت مستقیم حضرت الوهیّت بوده ، دستورات و پیامهایى به پیامبر(ص) داده شده است . اهمیتى که این کلامِ در نفوسِ مسلمانها داشته و ایقاع و تأثیرى که بر دلهاى آنها داشته و نیز لزوم نگهدارى و حفظ کلام الهى باعث گشته تا مسلمانان پیش از هر چیز و در صورت استقامت قرآن را در سینه هایشان و براى اطمینان بیشتر و در صورت عدم استطاعتِ ذهنى بر روى لوحه ها، صحیفه ها، استخوانها ، سنگها و پوستها بنگارند . حافظه مردمنان عرب که تا آن زمان براى از بر کردن اشعار شعراى بزرگ به کار گرفته مى شد ، اکنون مهمترین منبع و مکان مورد اطمینانِ آنها براى حفظ کلام و دستورات الهى به شمار مى رفت . تعداد این حافظان مطابق بعضى احادیث هفت نفر (ابن مسعود ، سالم ، معاذ بن جبل ، ابى بن کعب ، زید بن ثابت ، ابو زید ، ابو الدرداء) و مطابق بعضى احادیث دیگر پانزده نفر بوده اند (على بن ابى طالب ، عثمان ، تمیم دارى ، عبادة بن صامت ، ابو ایوب ، سعد بن عُبید ، مجمع بن جاریه ، عبید بن معاویه) (ر تاریخ قرآن ، رامیار ، ص 248) . در حدیثى دیگر آمده است که پیامبر(ص) فرمود : قرآن را از چهار نفر یاد بگیرید : عبدالله بن مسعود ، سالم مولى ابن حذیفه ، معاذ بن جبل و ابىّ بن کعب . اسامى این چهار نفر به هیچ وجه به معناى حصرِ حفظ و یادگیرى قرآن از آنها نیست ، بلکه تنها به معناى تأکید بیشتر پیامبر(ص) است . «در میانِ همه اصحاب رسول خدا و آن صورتى که از اسامى دیدیم ، هفت نفر هستند که شهرت بیشترى در قرائت و آموزش قرآن یافته اند: على(ع) ، عثمان اُبىّ ، زید بن ثابت ، ابن مسعود ، ابو الدرداء ، ابو موسى اشعرى ، و الّا حافظان قرآن بیش از صد نفر هستند» . (پیشین ، ص 257) . علاوه بر حفظ ، کتابت قرآن نیز مورد تشویق پیامبر(ص) قرار گرفته و مطابق احادیث شمار آنها به چهل و پنج تن مى رسد . (پیشین ، ص 264) . مهمترین کاتبان در دوران مکّى عبارت بودند از : خلفاى راشدین ، شرحبیل بن حسنه (م 18ق) ، عبدالله بن ابى السرح (م 37ق) ، خالد بن سعد ، طلحه ، زبیر (م 36ق) ، سعد بن ابى وقّاص (م 55ق) ، عامر بن فُهیره (م 4ق) ، علاء خضرمى ، (م 21ق) ، ارقم بن ابى الارقم (م 11ق) ، مصعب بن عمیر ، عبدالله بن جحس (م 3ق) و سالم مولى ابن حذیفه (م 12ق) . مهمترین کاتبان در دوران مدنى عبارتند از : عبدالله بن رواحه (م 8ق) ، ثابت بن قیس (م 12ق) ، حذیفة بن یمان (م 36ق) ، عبدالله بن زید (م 63ق) ، علاء بن عقبة ، محمّد بن مسلمة (م 43ق) ، معاذ بن جبل ، ابو ایوب انصارى (م 52ق) ، مغیرة بن شعبه (م 50ق) . اینکه قرآن بر روى چه نوشته شد و نوشت افزارهاى قرآنى چه بوده اند، غالباً مورد انتقاد و توجه مستشرقان قرار گرفته است ، امّا حقّ این است که مطابق فهرستى که دکتر رامیار آورده اند ـ قریب به نُه فقره نوشت افزار و وسیله براى کتابت قرآن به کار مى رفته که خود قرآن نیز از آنها نام برده است (مداد ، کتاب ، قرطاس ، صُحُف جمع صحیفه ، رق -> پوست رقیق ، دِهان جمع دهن به معناى ادیم و حریر که گاهى براى نوشتن به جاى کاغذ به کار مى رفته) . علاوه بر این در احادیث و منابع اسلامى از یازده فقره نوشت افزار و وسیله کتابت نام برده شده که در زمان رسول الله استعمال مى شده اند (رقاع جمع رقعه : پوست یا برگ ، لِخاف جمع لِخفه : صفحه هاىِ نازک و سپید سنگ ، عُسُب جمع عسیب : چوب بى برگ و پهن درخت خرما ، اکتاف جمع کتف : استخوانص شانه گوسفند ، اضلاع جمع ضِلع : دنده حیوانات ، ادیم : تکه هاى چرم ، أقتاب جمع قتب : چوبهایى که بر پشت شتر مى نهادند ، قراطیس جمع قرطاس ، لوح و قضیم : پوست سفید رنگ) .
آنچه تاکنون نوشته آمد در باب جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) در سینه ها و کتابت آنها بر روى وسایل مورد استعمال آن دوره بود . امّا اینکه آیا در زمان پیامبر(ص) قرآن به صورت مدوّن و بین الدفّتین «تألیف» شده بود یا خیر ، به درستى مشخص نیست . در این باره چندین نظر وجود دارد . پاره اى از احادیث بیانگر این هستند که در زمان پیامبر قرآن بین الذفّتین نبوده است . مشهورترین آنها حدیثى است که بخارى در باب «فضائل القرآن» آورده و خلاصه آن چنین است که در زمان ابوبکر و وقوع جنگ یمامه بسیارى از حافظان و حاملانِ قرآن شهید شدند و این کار عُمر را سخت نگران کرد . از این رو نزد ابوبکر رفت و به او پیشنهاد کرد قرآن را بین الدفّتین گرد آورد . ابوبکر نخست از پذیرفتن سر باز زد و سپس به اصرار عمر پذیرفت . این دو به اتفاق هم نزد زید بن ثابت رفتند که از حافظان و کاتبان قرآن و نیز منشى و کاتب شخصى پیامبر(ص) بود . او نیز نخست از پذیرفتن سر باز زد و گفت : «چگونه دست به کارى زنم که پیامبر(ص) آن را انجام نداد .» [= چگونه مرتکب بدعت شوم] . و سپس با اصرار آن دو این کار سترگ را پذیرفت . در این باره احادیث فراوانى به دست ما رسیده . پاره اى از این حادیث بیانگر این مطلب است که هر یک از صحابه براى خود صحیفه هایى گرد آورده بود و بعدها در زمان عثمان مشخص شد که این صحیفه ها ـ که پاره اى به صورت یک مصحف کامل درآمده بودند ـ تفاوتهایى با یکدیگر دارند . چه تفاوتهاى محتوایى و چه تفاوتهاى ترتیبى . (ر مقاله «مصاحف») . نظریه دیگرى که در میان قرآن پژوهان طرفداران بسیارى دارد ، این است که در زمان پیامبر(ص) قرآن به صورت بین الدفّتین تألیف شده بود . در این باره نیز احادیث فراوانى به دست ما رسیده . از جمله حدیثى که حاکم به سندِ صحیح از زید بن ثابت روایت مى کند که : «ما نزد رسول خدا اوراق قرآن را تألیف مى کردیم» . (تاریخ قرآن ، دروزه ، ص 28) . احادیث بسیار دیگرى در کتب معتبر حدیث آمده است که در اینجا مجال پرداختن به آنها نیست . حقّ این است که میان این دو نظریه نمى توان جمع و سازگارى برقرار کرد . مطلب مهم دیگرى که بسیار حائز اهمیت است عرضه تمامى قرآن به دستور خداوند از جبرئیل به پیامبر(ص) و از پیامبر(ص) به جبرئیل در اواخر عمر مبارک ایشان است . مطابقِ احادیث ، ابىّ بن کعب ، در این عرضه حضور داشته است . (تاریخ قرآن ، حجّتى ، ص 89) . درباره دو نظریه پیش گفته بایستى پذیرفت که نمى توان میان هر دوىِ آنها با این عرضه اخیر سازگارى برقرار کرد . عرضه اخیر تنها با نظریه دوم سازگار است . از میان پنج پژوهشگر مسلمان شیعى و سنّى که کتابى تحت عنوان «تاریخ قرآن» نوشته اند، سه نفر نظریه دوم (رامیار ، حجتى ، دروزه) و دو نفر نظریه نخست را پذیرفته اند (زنجانى ، کُردى) . در متونِ سنّتى و کلاسیک ما معمولاً نظریه نخست مورد قبول بوده و نظریه دوم زمانى رواج یافت که اروپاییان به انتقاد از احادیث وارده برآمدند و شک انگیزى را پیشه خود نمودند . مشکل دیگرى که در این زمینه وجود دارد ، توقیفى [= تغییر ناپذیر و وحیانى] بودنِ اسامى سوره ها و ترتیب آنهاست . مطابق واقعه عرضه اخیر و احادیث وارده در این باره حداقل توقیفى بودن ترتیب سوره ها قطعى است . از طرف دیگر احادیثى که دالّ بر تفاوت مصاحف صحابه و به ویژه مصحف امام على(ع) با یکدیگر و نیز با مصحف ابوبکر است ، با توقیفى بودن این ترتیب سازگارى ندارد . چگونه مى توان میان این اندیشه ها سازگارى و توافق برقرار ساخت . انصاف این است که هرچه بخواهیم بر اثبات وجود مُصحفى کامل از قرآن در زمان پیامبر(ص) دلایلى اقامه کنیم ، مشکلات بیشترى رخ مى نماید و عدمِ اشراف بر شرایط اجتماعى ـ سیاسى ـ جغرافیایى زمان پیامبر(ص) به طور کامل ، کار را صد چندان دشوار مى سازد . مهمترین گزاره هاى مطالب پیش گفته و قطعى ترین آنها عبارتند از : 1) قرآن در زمان پیامبر(ص) بین الدفّتین موجود نبوده ، 2) قرآن در آخرین روزهاى حیات پیامبر(ص) به طور کامل و به صورت متقابل میان او جبرئیل عرضه شده ، 3) قرآن به طور کامل محفوظ مانده و وعده الهى تحقق یافته (حِجر ، 9) ، 4) صحابه صحیفه ها و مصاحفى داشته اند که تفاوتهایى با هم داشته است . گفتنى است که قرآن پژوهان بزرگ شیعه از جمله آیت الله خویى و استاد مرتضى جعفر عاملى برآنند که قرآن در زمان حضرت رسول(ص) کاملاً و تماماً مکتوب بوده امّا مدون و بین الدفّتین نبوده است . تا به اینجا از «سرگذشتِ جمع قرآن» در زمان پیامبر(ص) سخن رفت . از این پس به مراحل بعدى آن در زمانِ خلفاى راشدین و پس از خلفاى راشدین ، خواهیم پرداخت . مطابق حدیثى که پیشتر گفته آمد ، ابوبکر نخستین خلفه راشده به اصرار عُمر به جمع قرآن پرداخت و این کار را به زید بن ثابت واگذار کرد . قرآن به لغت قریش نازل شده بود و لازم بود فردى از فصحاىِ قریش به این کار اهتمام ورزد . عُمر مردم را از تصمیم مذکور خبر داد و مردم را به همکارى فراخواند و دستور داد هرکسى حافظ قرآن است ـ هر چند سوره و آیه باشد ـ و هر کسى که صحیفه ها و پوستها و اکتافِ شخصى دارد که قرآن را بر آن نوشته آن را بیاورد . مطابق حدیث زیر هیچ آیه اى را نمى پذیرفت . مگر اینکه دو شاهد بر وجود آن اقامه گردد . اینکه این دو شاهد ، دو انسان بوده اند یا حفظ و کتابت مورد اختلاف محققان است . امّا این دو شاهد هم مى تواند انسان [= حافظ قرآن باشد و هم اشیایى که قرآن بر آنها مکتوب بوده است (مصاحف ، 31) . مشهور است که آیه رجم را از عُمر نپذیرفتند ، چون کسى غیر از خود او بر وجود آن شهادت نداد . (اتقان ، ج 1 / 312) و نیز مشهور است که دو آیه پایانى سوره توبه را که تنها شاهد آن یک نفر بود و آن هم خزیمة بن ثابت انصارى ، پذیرفتند که پیامبر(ص) در واقعه اى شهادت او را به جاى دو نفر پذیرفته بود و از آن پس او به «ذو الشهادتین» [= صاحب دو شهادت] مشهور شده بود . (تاریخ قرآن ، رامیار ، ص 315) . در اهتمام به این امر خطیر ، ابىّ بن کعب ، و سعید بن عاص همکار زید بوده اند . «مى توان حدس زد که مجموعه ابوبکر به هر صورت که بوده و یا به صورت بسته اى بوده که بعد در رَبْعه (جعبه)اى نهاده اند که محفوظ باشد» . (پیشین ، ص 324) . تاریخ این گردآورى سال دوازدهم بوده که 14 ماه پس از آن یعنى جمادىُ آلآخر سال سیزدهم که مصادف با فوت ابوبکر بوده ، پایان پذیرفته است . این مصحف پس از فوت ابوبکر نزد عُمر بود و پس از او به حَفصه دختر عُمر و همسر رسول خدا رسید . و در زمان عثمان معیار و اساس کار یگانه سازىِ مصاحف شد و بعدها توسط مروان بن حَکَم (م 65ق) سوزانده شد . در دروه خلافت ابوبکر بسیارى از صحابه داراىِ مصاحف شخصى بوده اند که این مصاحف در زمان عثمان براى یگانه سازىِ مصاحف به کار گرفته شد ، بیشتر آنها سوزانده شد و پاره اى (مانند مصحف ابن مسعود) باقى ماند و از روى آنها مصاحف ثانوى تهیه گردید . ( «مصاحف») . در زمان خلیفه سوم عثمان کار ستُرگى صورت گرفت که از مهمترین دوره هاى جمع و تألیف قرآن به شمار مى رود . (24 تا 36 هجرى) . داستان از آنجا آغاز شد که خزیمة بن الیمان (م 36ق) مأمور آذربایجان در زمان عثمان ، از اختلاف قراآتى که میان مسلمانان رخ داده بود ، سخت اندوهناک شد و آن را با عثمان در میان گذاشت . عثمان که خود بارها شاهد این اختلافات بود ، مصمّم شد تا به «یگانه سازى مصاحف» بپردازد . براى این کار چهار نفر از صحابه را برگزید : زید بن ثابت ، سعید بن عاص ، عبدالله بن زبیر ، عبدالرحمن بن حارث . در احادیث دیگرى اسامى این افراد به دوازده نفر مى رسد . (مصاحف ، 25 و 26) . «گزارشهاىِ رسیده نشان مى دهد که این انجمن ، مصحف ابوبکر را اساس کار خود قرار داد امّا از بررسى مصحف اُبىّ و مقابله آنها با نوشته هاى موجود زمان رسول خدا نیز غافل نماند . تصادفاً همین روش ، راز موفقیت عثمان در توحید مصاحف بود» . (رامیار ، ص 422) . از آنجا که به گفته پیامبر(ص) قرآن با احرف سبعه نازل شده بود ، عثمان نیز کوشید تا مصحف مزبور که بعدها به «مصحف امام» مشهور شد ، شامل قرائتهاى هفتگانه باشد . نیز دستور داده بود که هرگاه سه تن از اعضاى چهارگانه انجمن ـ که قریشى بودند ـ با زید بن ثابت ـ که از انصار بود ـ اختلافى پیدا کردند ، مورد اختلاف را به زبان قریش بنویسند . (بخارى ، مناقب ، 3) . صاحب کتاب مصاحف مى نویسد که على(ع) کاتبان را تشویق مى کرد تا خطوط را درشت و واضح بنگارند . (ص 136) . از میان صحابه تنها ابن مسعود از کار عثمان ناراضى بوده و مى گویند حاضر نشد مصحف خود را براى نابودسازى تحویل عثمان دهد . منابع متّفق القول اند که امام على(ع) با اینکه خود مُصحفى داشت و مطابق روایات آن را نزد ابوبکر برده بود ، امّا ابوبکر آن را نپذیرفته بود ، از کار عثمان خشنود و راضى شده و مردم را از تهمت زدن به عثمان برحذر داشته است . (زنجانى ، ص 86) . پس از اتمام کار عثمان دستور داد تا تمام کتیبه ها ، نوشته ها، استخوانها ، سنگهاى نازک سپید ، چرمها ، سفالها و الیاف خرمایى را که صحابه آورده بودند ، و آیات قرآنى بر روى آنها نوشته شده بود ، بسوزانند «یا پاره پاره کنند و بشویند تا ریشه نزاع و اختلاف به کلى از میان برود و مردم را به اطاعت از یک نسخه فراخواند» . (بخارى ، فضائل القرآن ، 2 و 3) . ابن جزرى و ابن اثیر تاریخ این گردآورى را سال 30ق نوشته اند. امّا همانگونه که دکتر محمود رامیار خاطرنشان مى سازد ـ مطابق منابع دیگر از جمله اتقان ، فتحُ البارى و مصاحف ـ آغاز این کار مى بایست سال 25ق بوده باشد . (رامیار ، ص 435) . پس از آن چهار یا پنج نسخه از روى مصحف امام تهیه شد . یکى از آنها نزد خود عثمان باقى ماند و بقیه به مدینه (به همراه زید) ، بصره (عامر بن قیس بصرى) ، کوفه (عبدالرحمن سلّمى) و شام (مغیرة بن شهاب) روانه گردید . این مصاحف در چهار گوشه جهان اسلام منتشر شد و هزارها نسخه از روى آنها تهیه گردید . امروزه در مصر ، سوریه و ایران مصاحفى وجود دارد که نزد مردم به مصاحف عثمانى مشهورند ، امّا نزد محققان به خوبى محقّق است که اینها مربوط به دوره هاى بعد هستند و حداکثر از روى مصاحف عثمانى نسخه بردارى شده اند. ( «مصاحف») . مطلب مهم دیگرى که در رابطه با تاریخ قرآن مطرح است ، رسم الخط قرآن است . این خط مراحل تکاملى خویش را به طور کامل پشت سر ننهاده بود ، به گونه اى که نه اِعراب داشت نه نقطه و نه اعجام [= سجاوندى] . و اینکه چنین خطى براى عرب زمان پیامبر چگونه قابل خواندن بود ، امروزه براى هر خواننده اى عجیب است . امّا هر پژوهشگرِ مُنصفى مى داند که عاملِ اصل قرائت در این دوره ذوق سلیم و حافظه قوى اعراب بوده است . مى گویند بخشى از اعراب گذارى قرآن در زمان زیاد بن سمیّه والى بصره و به دستِ ابوالاسود دوئلى (م 96هـ) صورت گرفته که مطابق گفته خود او آن را از على بن ابى طالب فرا گرفته است . (وفیات ، ج 1 / 240) . گویا کسى به دستور زیاد و به عمد آیه «إنَّ الله برئٌ من المشرکین و رسولُهُ» را با کسره لامِ رسول خوانده بود و ابوالاسود که نخست از پذیرش پیشنهاد زیاد سر باز زده بود ، این بار به جدّ به انجام آن همّت گمارده بود . (حجّتى ، ص 446 ؛ رامیار ، ص 533) . و امّا نقطه گذارى و سجاوندى قرآن بعدها در زمان حجّاج بن یوسف (41ـ95ق) صورت گرفت . مطابقِ اکثر منابع این کار به دست یحیى بن یعمُر و نصر بن عاصم صورت گرفت . ابى داود صاحب کتاب المصاحف مى نویسد : «اوّلین کسى که قرآن را به نقطه گذارى کرده یحیى بن یَعْمُرْ بود .» (ص 141) . او شاگرد ابوالاسود و از قرّاء معروف بصره بوده . صاحب کتاب طبقاتُ القُرّاء او را اصلاً ایرانى و شیعه مى داند . (ج 2 / 336) . «گفته اند محمّد بن سیرین مصحف نقطه گذارى شده اى داشت که یحیى بن یعمر آن را نقطه گذارى کرده بود» . (رامیار ، ص 536) . نصر بن عاصم نیز که شاگرد ابوالاسود بوده در این کار به یحیى یارى رسانید . پاره اى از منابع او را نخستین فردى مى دانند که دست به این کار زده است . (رامیار ، ص 537 ، به نقل از الامصار جاحظ) . از طرف دیگر ابوعمرو دانى نصر را مسؤول اعجام و سجاوندىِ قرآن مى داند . (زنجانى ، ص 121) . در هر حال کار نقطه گذارى و سجاوندى در این دوره صورت گرفته تا از اشتباه و غلط خوانىِ کلماتى که در رسم الخط عربى مانند هم نوشته مى شدند جلوگیرى به عمل آید .
مسأله دیگر اختلاف قراآت و منشأ آن است . با اینکه ـ طبق آیات فراوان قرآنى ـ قرآن به زبان عربىِ روشن نازل شده بود ، امّا این زبان عربى روشن شامل لهجه هاى متفاوتى بود که عربهاى هر ناحیه را از هم جدا مى ساخت . اصلى ترین این لهجه ها هفت لهجه بود که از همان آغاز مورد تأیید پیامبر(ص) قرار گرفت و ایشان در این باره فرمودند : «اُنزِلَ القرآنُ على سبعةِ أحْرُفٍ» [= قرآن در / به هفت لهجه نازل شده است] . بدیهى است که این حدیث به این معنا نیست که قرآن هفت بار به هفت لهجه نازل شده است ، بلکه به این معناست که هفت لهجه اصلى عربستان را در بر مى گیرد و مردمانى که به این هفت لهجه تکلّم مى کنند در قرائت قرآن دچار دشوارى نخواهند شد و نیز مى توانند قواعد زبانى خویش را در قرائت رعایت کنند . در دوره یگانه سازى مصاحف ، عثمان نیز دستور داد که قرآن به صورتِ عارى از نقطه نگاشته شود تا رسم الخط آن توانایى پذیرش قراآت سبعه را داشته باشد . صحابه نیز این اقدام را تأیید کرده اند . بنابراین به راحتى مى توان پذیرفت که اختلاف قرائت تا این حد با عَمد و آگاهى صورت گرفته و قطعاً فواید بسیارى در بر داشته است . امّا در دوره هاى مختلف این اختلافات بسیار بیشتر از آن حد مطلوب گشته و خطرآفرین شده اند. از این رو قُرّاء بزرگ هفتگانه ، دهگانه و حتّى چهارده گانه پیدا شده اند که به ثبت و ضبط روایات و اسانید مربوط به قراآتِ مُجاز پرداخته و خود نیز غالباً شاگردان تابعین و صحابه بوده اند. مشهورترین آنها که همان قُرّاء هفتگانه هستند عبارتند از :
 1) ابو عبدالله نافع بن ابى نُعیم مدنى (م 176/ 169ق) اهل اصفهان ، به گفته ابن جزرى نزد هفتاد تن به تعلم علم قرائت پرداخته ؛
 2) عبدالله بن کثیر مکّى (م 120 ق) او نیز ایرانى بوده و جمع چند صحابى جلیل را درک کرده ؛
 3) عاصم بن ابى النّجود کوفى (م 127 یا 128 ق) ، قرآن را بر جمعى از صحابه از جمله على(ع) قرائت کرده است ؛
 4) حمزه بن زیارت کوفى (م 156 ق) ، شیعى بوده و قرآن را بر امام صادق(ع) خوانده است ؛
 5) ابوالحسن کسائى کوفى (م 175 یا 189 ق) ، ایرانى و اهل طوس بوده و شاگرد حمزه ؛
 6) ابوعمرو بن علاء بصرى (م 154 ق) ، ایرانى ؛ 7) ابن عامر دمشقى (م 118 ق) . فرزاد میرزایى
تاریخ قرآن ، نوشته محمود رامیار (م 1363 ش) . این اثر نخست بار در 1346 ش در تهران انتشار یافت . سپس مؤلف در طول مدتى نزدیک به دو دهه در آن بازنگرى کرد و آن را گسترش داد و سرانجام با حجمى بیش از دو برابر حجم طبع اوّل در 1362 ش انتشار داد . (تهران ، امیرکبیر ، 808 ص) . مؤلف از قرآن پژوهان سختکوش و پرکار معاصر است و علاوه بر این کتاب ، دو اثر قرآن پژوهانه دیگر دارد . 1) کشف الآیات الفبایى قرآن کریم که در مطبوعات فارسى سابقه نداشته ، با ذوق و طبع فارسى زبانان سازگارتر است و همراه با یک کشف المطالب تفصیلى که در بر دارنده حدوداً 1500 موضوع و مدخل قرآنى است ، در 1345 ش ، ذیل قرآنى که به خط مصطفى نظیف است ، از سوى انتشارات امیرکبیر انتشار یافته و سپس بارها همراه با قرآنهاى دیگر در داخل و خارج از ایران تجدید طبع یافته است ؛ 2) ترجمه «تاریخ قرآن» رژى بلاشر (1900ـ1973) اسلامشناس فرانسوى و مترجم قرآن (از عربى به فرانسوى) که با نام در آستانه قرآن به طبع رسیده است .
تاریخ قرآن مرحوم دکتر رامیار در میان ده دوازده تاریخ قرآن که مسلمانان یا اسلامشناسان و قرآن پژوهان غیر مسلمان نوشته اند، مقامى ممتاز دارد . شاید فقط تاریخ قرآن اثر تئودور نولدکه (1836 ـ 1930 م) اسلامشناس و ایرانشناس نامدار آلمانى (طبع اوّل 1860 م) از این کتاب مهمتر و با نفوذتر بوده است . چیزى که هست نولدکه ولو آنکه بى غرض باشد ، به وحى و جنبه وحیانى و غیبى و قدسى قرآن کریم اعتقاد ندارد ، لذا درباره قرآن کریم و تاریخ آن به همان گونه و با همان روش ، تحقیق مى کند که فی المثل درباره شاهنامه . تاریخ قرآن رامیار در میان تواریخ قرآنى که مسلمانان نوشته اند ، از جمله تاریخ قرآن عبدالصبور شاهین (اهل سنت) ، و تاریخ قرآن ابوعبدالله زنجانى (شیعه) و مباحث فی علوم القرآن اثر صُبْحى صالح (شیعه) ـ که همانند مَناهِل العرفان اثر محمّد عبدالعظیم زَرْقانى (اهل سنت) درباره همه علوم قرآن است و مباحث مهمى نیز در «تاریخ قرآن» دارند ـ از همه محققانه تر و مفصل تر است و طبعاً نظرگاه شیعه امامیه اثنى عشریه را در مسائل قرآنى و اعتقادى (عصمت رسول اکرم ، اثبات بى اصل بودن افسانه غرانیق و نظایر آن) منعکس مى سازد .
«تاریخ قرآن» اسم و اصطلاح جدیدى است که یکى یا دقیقتر بگوییم مجموعه اى از علوم قرآنى است که مربوط به شناختن متن قرآن و سرگذشت متن قرآن و وحى و کتابت وحى و جمع و تدوین قرآن و یگانه شدن و رسمیت یافتن یک متن در زمان عثمان و با نظارت و دستور او ، تا تصحیح و طبع مصاحف معتبر در قرون جدید است (نیز مقاله «تاریخ قرآن» در همین دانشنامه) . نظر به اهمیت و جامعیتى که تاریخ قرآن ، اثر ماندگار مرحوم رامیار دارد ، فصول هفده گانه آن را به اجمال معرفى مى کنیم .

 1) فصل اوّل «گامى کوتاه و لرزان به پیشگاه قرآن» نام دارد و در آن از شأن و مقام قدسى قرآن کریم با استشهاد به آیات و اخبار مناسب بحث شده است .

 2) فصل دوم «نامهاى قرآن» از نخستین نام (مُصْحَف) و سایر نامهاى قرآن و قرآن در لغت و معانى گوناگون لفظ قرآن و توجیه تلفظهاى مختلف این لفظ و نیز نام و املاى اروپایى کلمه قرآن سخن مى گوید .

 3) فصل سوم درباره «آغاز وحى» است و از تحنث (گوشه گیرى) حضرت رسول(ص) در غار حراء حکایت ، و تحقیق جامعى درباره حنیف و حنیفیت و حنفا دارد .

 4) فصل چهارم در «چگونگى وحى» است . و از جمله از حالاتى که هنگام نزول وحى بر پیامبر اکرم(ص) عارض مى شده سخن مى گوید و به رد نظر منکران و مستشرقانى که بعضى از این احوال ـ نظیر در خودفرورفتگى عمیق یا اغماء را ـ العیاذ بالله به جنون یا صرع یا نظایر آن حمل مى کرده اند، مى پردازد . سپس دلایل متینى در اثبات سلامت نفس و جسم و روح پیامبر(ص) و صداقت و امانتدارى عظیم او پیش مى کشد و درباره صحت وحى ، به نقل از منابع یا به ابتکار خود ، استدلالهاى نغزى به میان مى آورد . سپس در باب «معلمان موهومى» که اهل کتاب و منکران از دیرباز براى رسول اکرم(ص) قائل بوده اند و ادعا مى کردند که مضامین قرآن را از آن فرا مى گرفته است ، سخن مى گوید .

 5) فصل پنجم «در مدار وحى» است که در فلسفه و ماهیت وحى و انواع آن و فرق آن با الهام است . در ذیل همین فصل یک بحث مهم به نام افسانه غرانیق آورده و به یکى از تهمتهاى قدیمى و مشهور که مدعى اظهار خشوع رسول الله(ص) به خدایان جاهلیت و دخالت شیطان در القاء وحى از جانب خویش ، به جاى جبرئیل و نهایتاً افزوده شدن خیالى چند آیه به قرآن است (تلک الغرانیق العلى وان شفاعتهن لترتجى .. .) پاسخ مى گوید . این افسانه و تهمت بى پایه همان است که در سالهاى اخیر دستاویز سلمان رشدى قرار گرفته و بازتاب جهانى واکنش مسلمانان در قبال آن مشهور است . (براى تفصیل در این باب -> «غرانیق» ، نوشته دکتر عطاء الله مهاجرانى ، و نیز همین تاریخ قرآن که متجاوز از 18 صفحه درباره آن با استناد به مدارک بسیار و احاطه تمام بحث تاریخى و عقلى کرده است) .

6) فصل ششم در «نزول قرآن» است ، شامل بحث در معنى نزول قرآن و مراحل سه گانه نزول . سپس به یک بحث فرعى مهم مى پردازد ، تحت عنوان «کلمات قرآن از کیست ؟» . و پس از نقل چند قول جانب این قول را مى گیرد که «جبرئیل لفظ و معنى قرآن را از لوح محفوظ آموخته و حفظ کرده و همان را فرود آورده است .» (ص 194) .

 7) فصل هفتم : «تألیف [حفظ و گردآورى و جمع] قرآن در زمان رسول خدا(ص)» است . بخش دیگر این فصل به «نوشتن قرآن» اختصاص دارد و از «کاتبان وحى» سخن گفته است . سپس از «به روى چه مى نوشتند» بحث شده است .

 8) فصل هشتم : درباره «جمع قرآن در زمان ابوبکر» است . با بحثها و توصیفهاى مستند و دقیق در باب رویداد یمامه (در سال دوم خلافت ابوبکر) دارد که کشته شدن عده بسیارى از صحابه و حاملان و حافظان قرآن تکان عظیمى در جامعه پدید آورد که انگیزه جمع و تألیف قرآن از روى نوشته هاى پراکنده شد و کسانى را که با جمع و تدوین قرآن مخالف بودند (و مى گفتند کارى را که خود رسول الله(ص) انجام نداده اند، ما حقّ نداریم انجام دهیم) قانع کرد . بارى به هشدار عمر ، ابوبکر زید بن حارث را که از پرکارترین نویسندگان وحى ، و خود حافظ قرآن و داراى مصحفى اختصاصى بود نزد خود خواند ، و از او خواست که با تشکیل هیأتى از کبار صحابه قرآن شناس ، بازنویس و تدوین نهایى قرآن را آغاز کند . مبحث بعدى درباره «همکارى زید» است و بعدى درباره «سنجش کار زید» و بعدى «انگیزه ابوبکر» .

 9) فصل نهم «مصاحف همزمان ابوبکر» نام دارد . در اینجا بیست تن از کسانى را که به داشتن نسخه اى از قرآن مشهور بوده اند (مانند حضرت على(ع) ، اُبى بن کعب ، عبدالله بن مسعود ، عبدالله بن عباس و دیگران) مطرح مى کند و اطلاعات ذیقیمتى (توأم با ارزیابى) درباره هریک به دست مى دهد .

 10) فصل دهم «در زمان عمر» نام دارد .

 11) فصل یازدهم درباره «یکى کردن مصاحف در زمان عثمان» است . این امر سرنوشت ساز سترگ ـ که مطلقاً بزرگترین دستاورد مسلمانان در تاریخ اسلام است ـ در حدود پنج سال از 24 یا 25 هجرى تا قبل از سال 30 هجرى) به طول کشیده است و نهایتاً با همت والاى زید و هیئت همکار او «مصحف امام» (نسخه اصلى و رسمى قرآن عثمانى) تدوین و در شش نسخه همسان و یکسان بازنویسى و تکثیر شد و هر کدام خاص یکى از مراکز مهم اسلامى گردید . (مکه ، مدینه ، شام ، بصره ، کوفه و احتمالاً بحرین) .

12) فصل دوازدهم درباره «خط قرآن» است .

 13) فصل سیزدهم درباره «اعجام و نقطه گذارى» است .

14) فصل چهاردهم درباره «آیه ها و سوره ها» است و به تفصیل از ترتیب سوره ها و نحوه توالى آنها سخن گفته است .

 15) فصل پانزدهم درباره سوره هاى «مکى و مدنى در قرآن» است .

 16) فصل شانزدهم درباره «سبب [= شأن] نزول» است .

 17) فصل هفدهم درباره «ترجمه قرآن» است . و آمارى که درباره تعداد زبانهایى که قرآن کریم به آنها ترجمه شده ، یا تعداد ترجمه در هر زبانى ، دقیق نیست و قدیمى است و در واقع تکرار اطلاعات و آمار و ارقامى است که در همین زمینه در طبع اوّل همین کتاب آمده بوده است . (براى تفصیل و اطلاعات دقیق در این باب -> مقاله «کتابشناسى جهانى ترجمه هاى قرآن مجید» نوشته مرتضى اسعدى ، در نشر دانش ، که در این دانشنامه هم آمده است) . در این فصل به پیشینه دیرینه ترجمه قرآن به اغلب زبانها اشاره شده است ، ولى جاى آن داشت که بحث مفصل و مستوفایى راجع به ترجمه قرآن مجید به زبان فارسى ـ که 11 قرن سابقه دارد ، و اوّلین ترجمه اى که على الاطلاق از قرآن صورت گرفته به فارسى بوده است ـ مطرح مى گردید . مباحث اصلى تاریخ قرآن به همین فصل خاتمه مى یابد و پس از آن ملحقات و فهرستها آمده است . ملحقات عبارتند از :
 1) جدول ترتیب زمانى سوره ها بر مبناى قرآنهاى مرسوم ؛
 2) جدول ترتیب زمانى سوره ها بر مبناى نزول ؛
 3) جدول تاریخى گاهشمار سیره رسول خدا(ص) و حوادث [همزمان] مهم جهان . در پایان فهرست منابع ، و سپس فهرست آیات قرآنى و اعلام و نظایر آن آمده است .
منابع : «فصل نوینى در پژوهشهاى قرآن شناسى» در کتاب سیر بى سلوک بهاء الدین خرمشاهى ؛ تاریخ قرآن ، محمود رامیار .